Op de funeraire (oto)foto

 

Eind verleden jaar leverde de site 'selfies at funerals' veel kritiek op – het leidde zelfs tot een 'trending topic' op Twitter. Zijn uitvaartselfies inderdaad ongepast, of juist heel gewoon in deze tijd? Obama deed het tenslotte ook. Trouwens, worden ze nu echt zó veel gemaakt dat je kunt spreken van een trend, of valt dat wel mee?

 

Heeft u wel eens een otofoto gemaakt? Een foto van uzelf met de smartphone, wat de hele wereld inclusief Nederlanders, een selfie noemt? Terwijl wij daar zo’n prachtig, door Kees van Kooten bedacht woord voor kunnen gebruiken. En zijn dit dan ook otofoto's op de begraafplaats, terwijl u aan het werk bent, bij een vers gedolven graf of naast de kist met overledene?

 

Vast niet. De meeste lezers van dit blad, evenals de redactie overigens, hebben waarschijnlijk een leeftijd bereikt waarop je jezelf steeds minder graag op foto's ziet – het onverbiddelijke voortschrijden van de tijd, richting de dood, wordt immers steeds duidelijker zichtbaar. De meeste selfies worden door jongeren gemaakt. Ook de 'selfies at funerals' die verleden jaar op internet verschenen zijn bijna allemaal door jongeren genomen.

 

In Amerika leidden deze foto's tot meerdere artikelen in de serieuze pers, waarin de vraag werd gesteld of deze foto's een uiting zijn van oppervlakkigheid en misschien zelfs wel, aldus een criticus, 'een voorbode van het einde der tijden'. Moet het veroordeeld worden of – niet iedereen oordeelde negatief – gezien worden als iets wat vanzelfsprekend hoort bij de social media?

 

Opvallend was dat er werd gesproken over een nieuwe trend. Ook in Nederland. Niets is minder waar. De Tumblr site Selfies at Funerals is bedacht en in het leven geroepen door de Amerikaan Jason Feifer, een redacteur bij Fast Company, een tijdschrift over 'technology business, and design'. Hij startte ook de sites 'Selfies at serious places' en 'Selfies with Homeless People'. Op het eerste gezicht allemaal even tasteless. Zo staat op de site Selfies at serious places' naast een redelijk onschuldige 'Anne Frank House car window selfie', een 'Selfie form the gas chamber in Auschwitz' ('geschrokken' hoofd op foto). Maar wat Feifer eigenlijk wil met deze sites, volgens eigen zeggen, is tonen wat er te vinden is op het web, zonder er een oordeel over te vellen. Al deze sites, gestart in of na augustus 2013, zijn daarom ook alweer gestopt (alle inzendingen staan er nog op, maar er wordt niets nieuws aan toegevoegd).

 

Was/is er nu werkelijk sprake van een trend? Zoek je op ‘selfies + funerals' dan levert het niet veel extra op dan wat al op de tumblr site staat. Zoek je in het Nederlands op 'selfie + uitvaart' dan komt alleen de selfie van Obama eruit.* Dit is ook de laatste (afsluitende) selfie (of eigenlijk een foto van een selfie) die Feifer plaatste op zijn site: de foto van Obama, David Cameron en de Deense premier Helle Thorning Schmidt, gemaakt tijdens de herdenkingsdienst voor Nelson Mandela. Feifer zette er deze tekst boven: 'Obama has taken a funeral selfie, so our work here is done.'**

 

Leeg en ijdel

Ongetwijfeld worden de meeste selfies door jongeren gemaakt. Dat geldt ook voor de Amerikaanse selfies at funerals: de meeste zijn gepost door tieners. De meeste van deze selfies zijn voor of na de uitvaart gemaakt, in een toilet of in de auto. Als het er niet bij had gestaan, 'on our way to a funeral selfie' of 'after funeral selfie', had je het niet geweten. Meisjes trekken een duck face of proberen bedroefd te kijken. Het is één foto uit een lange reeks foto's waarop alles, een heel leven, wordt gedocumenteerd.

 

Het is makkelijk er kritiek op te hebben, en leeg, ijdel en oppervlakkig te noemen, maar is dat echt het hele verhaal? Een van de Amerikaanse columnisten/schrijvers die erover schreven: 'Ik vergeef deze teenagers dat ze op een uitvaart niet in staat zijn iets anders te doen dan wat ze normaal doen. Ze trekken gezichten en nemen foto's van zichzelf; ze gedragen zich alsof het ze niets kan schelen, terwijl ze de boodschap uitzenden dat het ze wél wat doet, of een beetje doet, ook al is het niet zo, zelfs als ze alleen maar ijdel zijn.'

 

Een ander schrijft: 'In plaats van selfies af te doen als een neveneffect van de digitale cultuur of als een droevige vorm van exhibitionisme, kunnen we ze beter zien voor wat ze zijn in hun beste vorm – een visueel dagboek, een manier om onze korte aanwezigheid op aarde te markeren.'

Feifer: 'Waren mijn ouders en grootouders opgegroeid met de social media van vandaag, dan hadden ze even gênante dingen gedaan die de hele wereld kan zien.'

 

Sterker nog, de bewijzen daarvan zijn er! Later dit jaar worden in Uitvaart Museum Tot Zover in Amsterdam post-mortem foto's getoond uit de Engelse verzameling van Paul Frecker. Post-morten foto's zijn foto's van overledenen, bedoeld ter herinnering voor de achterblijvers. Freckers verzameling bevat vooral 19de-eeuwse foto's. Soms is alleen de dode afgebeeld. Soms staat de hele familie eromheen of 'zit' de overleden volwassen dochter met open ogen tussen pa en ma of staan alle broertjes en zusjes opgedoft naast de kist met het lichaam van het dode broertje of zusje. Bizarre beelden zijn het. Is er verschil met nu? Als ze een smartphone hadden gehad, hadden ze een selfie genomen. De kritiek die je op de maker van een otofoto bij een uitvaart kunt hebben dat niet de overledene centraal staat maar de (ijdele) levende, zou je net zo goed kunnen geven op deze oude post-mortem foto's met levenden. Zeker: dergelijke foto's werden in de begintijd van de fotografie óók gemaakt omdat het vaak de enige foto van de overledene was. Maar er zijn ook oude post-mortem foto's waarbij niet alléén oprechte rouw en herinnering in het spel lijkt te zijn.

 

Is het dan misschien dan ook zo dat 'selfies with dead person' / 'otofoto's samen met dode' veel vaker gemaakt worden dan we nu denken, maar dat deze privé blijven? Evenals de 19de eeuwse post-mortem foto's die niet bedoeld waren om in een museum op te hangen maar een plaats kregen in het privéfotoalbum?

 

Want otofoto's naast de al dan niet gekiste overledene zijn grote uitzonderingen op internet. De gezichten zijn onherkenbaar gemaakt – of de overledene staat er onbedoeld op, en de maker schrikt er zelf van: 'My friend took a selfie at a funeral and didnt realize his dead grandma was in the background I cant breathe'. Een gepaste afstand tot de overledene, uit respect of angst, bestaat nog steeds. Ook in de 'lege' wereld van de selfies.

 

 

* Ook 'selfie + uitvaart', 'selfie + rouw-of lijkwagen' of 'selfie + graf' zijn nauwelijks te vinden. Blijkbaar gaan funeraire selfies toch nog een stap te ver.

 

** De foto ging de hele wereld over en leidde tot veel verontwaardiging. Onzin, volgens de fotograaf van de foto, Roberto Schmidt. Op de site 'Correspondent/behind the news' geeft hij het verhaal achter deze selfie (The story behind "that selfie"), hij schrijft onder andere: 'Opeens haalt die vrouw (de Deense premier Helle Thorning Schmidt, die hij niet direct herkende, AK) een mobiele telefoon tevoorschijn en ze neemt een foto van zichzelf, lachend, samen met Cameron en de president van de Verenigde Staten. […] Overal om me heen in het stadion waren Zuid-Afrikanen aan het dansen, zingen en lachen terwijl ze hun overleden leider eerden. Er hing meer een carnavaleske sfeer, geheel niet morbide. De ceremonie was al twee uur aan de gang en zou nog twee uur duren. De sfeer was heel relaxed – ik zag niets ongepasts in mijn zoeker, president van de Verenigde Staten of niet. We waren in Afrika.'